Τον πρώτο καιρό της σκλαβιάς το σκοτάδι της αμάθειας σκέπασε τον ελληνισμό.
«Ο ήλιος εσκοτείδιασε και το φεγγάρι εχάθη», όπως είπε ο λαός.
Οι περισσότεροι λόγιοι του Βυζαντίου κατέφυγαν στη χριστιανική Δύση, όπου βοήθησαν στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων. Ο σκλαβωμένος λαός έμεινε χωρίς δασκάλους και σχολεία. Τα πρώτα σχολεία ιδρύθηκαν με τη φροντίδα της εκκλησίας.
Παπάδες και καλόγεροι, κυρίως, προσπαθούσαν σ’ εκείνα τα δύσκολα χρόνια να μάθουν στα παιδιά λίγα γράμματα μέσα από τα βιβλία της εκκλησίας.
 |
| Ευαγγέλιο |
Αυτό φαίνεται πως δημιούργησε το θρύλο για «Το κρυφό σχολειό», ότι δηλαδή τα σχολεία σε κάποια εποχή λειτουργούσαν κρυφά, επειδή οι Έλληνες φοβούνταν τους Τούρκους.
 |
| "Το κρυφό σχολειό" Πίνακας του Ν. Γύζη |
Σχολεία ακόμα ίδρυσαν και κάποιοι μορφωμένοι Έλληνες, που είχαν σπουδάσει στην Ευρώπη, και δίδαξαν σ’ αυτά. Την προσπάθεια αυτή ενίσχυσαν πλούσιοι Έλληνες του εσωτερικού και του εξωτερικού. Έτσι, το 18ο αιώνα ο αριθμός των σχολείων αυξήθηκε σημαντικά.
Στη μόρφωση του λαού βοήθησε αποφασιστικά και η τυπογραφία. Στα τυπογραφεία της Ευρώπης εκδόθηκαν για πρώτη φορά τα έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και άλλα σύγχρονα βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες. Οι ιδέες διαδίδονταν ευκολότερα. Έτσι, γρήγορα έφτασαν και στην Ελλάδα τα κηρύγματα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Αυτό δυνάμωσε ακόμα περισσότερο την προσπάθεια για μόρφωση και τη λαχτάρα για απελευθέρωση.
Σ’ αυτή την προσπάθεια, να βγει το σκλαβωμένο Γένος από την αμάθεια και τη δουλεία, μεγάλη ήταν η προσφορά των «δασκάλων του Γένους». Αυτοί ήταν μορφωμένοι άνθρωποι και είχαν φλογερή αγάπη για την πατρίδα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουμε τον Κοσμά τον Αιτωλό και τον Αδαμάντιο Κοραή.
 |
| Κοσμάς ο Αιτωλός |
Ο Κοσμάς ο Αιτωλός όργωσε την Ελλάδα διδάσκοντας. Απ’ όπου πέρασε ίδρυσε και από ένα σχολείο. Έφτασε να ιδρύσει διακόσια «κοινά» σχολεία (δημοτικά, θα λέγαμε) και δέκα «ελληνικά» (γυμνάσια). Ο λαός τον λάτρευε και τον τιμούσε σαν άγιο. Πέθανε με μαρτυρικό θάνατο στην Ήπειρο (1779).
 |
| Το κυπαρίσσι της Πρασιάς Ευρυτανίας |
Στην παραπάνω εικόνα βλεπετε το κυπαρίσσι, στην Πρασιά Ευρυτανίας, όπου σύμφωνα με την παράδοση πέρασε ο Κοσμάς ο Αιτωλός και έδωσε την προφητεία, πως αν ξεραινόταν τα κλαδιά του από την κορυφή τότε η Ελλάδα θα ελευθερωνόταν από τον τούρκικο ζυγό, αν ξεραινόταν από τη βάση του, τότε ο αγώνας των Ελλήνων θα ήταν ανεπιτυχής.
Σύμφωνα πάντα με την παράδοση, το κυπαρίσσι λίγο πριν την επανάσταση του ΄21, εμφάνισε ξερά κλαδιά στην κορυφή του και αυτό ήταν ένα σημάδι, όπως είχε πει ο Κ. ο Αιτωλός, ότι η απελευθέρωση δε θα αργούσε να έρθει, πράγμα που έγινε.
Το κυπαρίσσι στέκει αγέρωχο ακόμη και σήμερα, με ύψος πάνω από 35 μ. και περίμετρο μεγαλύτερη από 6 μ. και έχει ανακηρυχθεί διατηρητέο μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς από το Υπουργείο Πολιτισμού.
Το κυπαρίσσι στέκει αγέρωχο ακόμη και σήμερα, με ύψος πάνω από 35 μ. και περίμετρο μεγαλύτερη από 6 μ. και έχει ανακηρυχθεί διατηρητέο μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς από το Υπουργείο Πολιτισμού.
 |
| Αδαμάντιος Κοραής |
11. Τα σχολεία και οι δάσκαλοι του Γένους
